jueves, 11 de diciembre de 2008

Chiquiq pachan: el tiempo del Chiqui


Ch´aki pachapi, Allpa Takopi Taku ruruqa puqun. Ñawpa pachapi ayllukunaqa kay taku ruruwan "aloja"ta ruwaq karqanku. Alojaqa ujyasqa karqa; machasqa warmikunaqa, qharikunaqa muyuchispa, chawpi uj ñawpa tako, tusuq karqanku. T´antaq urpunkunaqa takopi wichachisqa. Kay Chiquiq raymin Catamarcapi, Riojapi, kawsarqa. Paykuna takiq karqanku :

Wayrapuka korriptin
Runaqa kusinki, kusinki, purinki
Caballunpi armachis armachis purinki
Aki tuta silbaas, silbas purinki
Willa, talka, saltas, saltas purinki

Uñapa, uñapaq wasin pasan
Uñapa, uñapa asi lo topasin, asi lo watasin
Wipe! Wipe!
Cot! Cot! Cot!

(Qhaqay Atila Karlovichpa llankananta)


Vocabulario:
puquy: madurar, fermentar
urpu: muñeco
taku ruru: vaina (chaucha)
Aloja: bebida de los pueblos originarios

En el verano, en el algarrobo, la vaina madura. Antiguamente los ayllus (familias andinas) con esta vaina hacían la aloja. Bebían la aloja: embriagados hombres y mujeres bailaban en circulos y en medio estaba un viejo algarrobo. En el arbol había colgado muñecos de pan. Esta fiesta del Chuquí existía en catamarca, la rioja. Ellos cantaban:

Cuando corre el viento colorado: (viento zonda)
Eres hombre de la comunidad y muy alegres andas,
A caballos bañando, bañando andas;
A que de noche andas silbando, silbando,
Saltando, saltando, como liebre, como guanaco sagrado.

Pasa la india, los críos de la india,
Una mujer tras otra mujer, así dicen que lo topan, así dicen que lo atan.
Huipe! Huipe!
Cot! Cot! Cot!

(Ver el trabajo de Atila Karlovich)

No hay comentarios: