viernes, 18 de septiembre de 2009

Hanan Pachata qhaway, Qoya Raymi killa



Lantikunaq Pukyun: (Fuente de estas fotos) http://www.planetarios.com/astronomia-constelaciones-incas.htm

Tukuy ch´isikunapi, Qoyllurkunaqa antimanta siqanku, qontiman uranku, rikchaq Intiq riyninjina. Paypura kuska, mana qayllanakuspa, mana karunakuyaspa, kuyunkupuni. Teqsi muyuqa kikin chikanpi muyun, chaymi lliw qoyllurkunaqa muyunkupis. Huk watapi chawpi teqsimuyumanta, "ecuador" ñisqa, tukuy ch´isi musuq qoyllurkunata qhawansi. Astawan chiri jallp´amanta, "Polo sur" utaq "polo norte" ñisqa, huk sapa hanan pachata, mana tijraspa, arí muyuspa, qhawansi. Chawpipi, chawpi jallp´amanta astawan chiri jallp´akama, kay iskay hananpachata qhawanchej. Hanapacha tijraq, hananpacha muyuq tiyanku. Kay hananpacha muyuq huk hatun sunturta churan.

Teqsimuyuqa hatun sunturpi intimanta muyunpis. Intiqa llasakaymanta kamapun. Intimanta teqsimuyukama hatun wask´akaray tupu kan. Ancha utqhayta teqsimuyuqa kuyukunsi. Imarayku mana phawachiwanchejchu? Teqsimuyuqa ñoqanchejta ancha kallpa llasakaymanta kamawanchej.

Kay killapi, Qoya Raymi killa utaq "Septiembre" ñisqa. Killaqa Intiq qoyan. Kay Killapi, Inkaqa onqoykunata wikchuyta kamaq karqa. Runakuna ninawan " lluqsiy, saqra onqoy" onkoykunata qataspa, llajtakunapi riq karqanku.

Chaymi, Killamanta rimasun:

Intiqa hatun kallpata llasakayta kaman. Tukuy qoyllur-puriqkuna aswan killakunawan huk sapa chikapi intimanta muyunku. Killanchej wakin kutikuna watapi teqsimuyuta llantunwan qhatapun, "eclipse" ñisqa, utaq teqsimuyuqa llantunwan killata qhatapun, "eclipse" ñisqapis.

Killaqa sunturpi muyuspa, ñawray uyakunata rikuchiwanchej:

Killa wiñaq, punchawkunapi k´anchayninqa miran. Manaraq chawpi ch´isi kaptin, tiknuman chayan. Sunturpi, Intiman wasanchejmanta, killa kinraypi kashan.

Killa lliw winasqa, utaq tukuy k´anchaq. Chawpi ch´sipi tiknuman chayan. Sunturpi, Intiman wasanchejmanta, killa chinpapi kashan.

Killa pisiyaq, juchuyaq. Punchawkunapi k´anchayninqa juchuyan. Chaymanta, Chawpi ch´isi yalliptinña, killa tiknuman chayan. Sunturpi, Intiman wasanchejmanta, killa wak kinraypi kashan.

Musuq killa utaq mana payta ch´isipi qhawanchejchu. Sunturpi, Intiman wasanchejmanta, killa qhipanpis kashan.




Todas las noches, las estrellas salen del este, y bajan hacia el oeste, semejante como el caminar del sol. Ellas siempre se mueven juntas, nunca se separan, ni se alejan. El mundo gira en su mismo eje, portanto, también las estrellas giran. En un año, desde la mitad del mundo o conocido como ecuador se ven cada noche nuevas estrellas. Desde las tierras frías o conocidas como Polo Sur o Polo norte se ve un único cielo, que nunca cambia, pero sí siempre gira. En la mitad entre la mitad del mundo y estas tierras frías vemos ambos cielos. Están el cielo que cambia y el que gira, el cual forma un circulo.

El mundo gira en un gran círculo por el Sol. El sol lo gobierna por la gravedad. Hay una muy larga distancia desde el Sol a la tierra. La tierra se mueve muy rápido. ¿Por qué no nos hace salir volando? La tierra ejerce una gran gravedad sobre nosotros.

En este mes es la fiesta de la Qoya, conocido como Septiembre. La Luna es la esposa del Sol. En este mes, el inka determinaba en expulsar a las enfermedades. Los hombres iban por las ciudades con fuego gritando a las enfermedades, "salí, horrible enfermedad".

Por eso, hablemos de la Luna.

El sol determina una gran fuerte gravedad. Las estrellas errantes (planteas) con las lunas giran en un mismo eje por el Sol. Nuestra luna, varias veces en el año cubre con su sombra al mundo, lo que se llama eclípse, y el mundo la cubre también con su sombra, llamado eclípse.

La luna gira en círculo y nos hace ver distintos rostros.

La Luna creciente, aumenta la luz en los días. Llega al punto cénit antes de la medianoche. Cuando el sol está de espaldas nuestra, en la órbita la luna está al costado.
La Luna llena o que brilla toda, llega al punto cénit a medianoche. Cuando el sol está de espaldas nuestra, en la órbita la luna está en frente.
La luna menguante o que decrece su luminocidad, llega al punto cénit después de la medianoche. Cuando el sol está de espaldas nuestra, en la órbita la luna está en el otro costado.
La luna nueva cuando no es visible en la noche. Cuando el sol está de espaldas nuestra, en la órbita la luna también está detrás.

Astawan yachaypaq, rikuychiy: Inkakunaqa hatun mayu qhawaspa, llantukunamanta utaq qoyllurkunamanta wankikunata chutaq karqanku. Kay wankikunata rijsiypaq, rikuychiy... Para saber más, miren: Los inkas cuando miraban al gran río (vía láctea) formaban figuras desde las sombras y desde las estrellas. Para conocer esas figuras, vean...

http://www.planetarios.com/astronomia-constelaciones-incas.htm

utaq http://qoyllur.blogspot.com/
Tapuypaq, para preguntar
josewasinger@gmail.com

No hay comentarios: